Op hoop van zegen!

Donderdagavond woonde ik een voorstelling bij van 'Op hoop van zegen' door Toneelgroep De Appel, dit in het kader van Het Heijermans Festival.

Voor de jongeren onder ons in het kort iets over Herman Heijermans (1864-1924). Hij was een vermaard toneelschrijver maar niet alleen dat: hij was ook een scherp columnist die onder het pseudoniem Samuel Falkland stukjes en artikelen schreef waarin hij de maatschappij genadeloos analyseerde.

Zijn affiniteit met het sociaal-realisme komt ook tot uiting in de vele toneelstukken die hij schreef waaronder 'Ora et labora', 'De opgaande zon' en het - zelfs heden ten dage nog - overbekende stuk uit 1901, 'Op hoop van zegen'.

Dat juist De Appel een theaterfestival rond Heijermans organiseert heeft met twee dingen te maken: in de eerste plaats de grote bewondering die regisseur Arie de Mol (tevens artistiek leider) voor de man koestert, in de tweede plaats omdat Toneelgroep De Appel al 40 jaar lang op een steenworp afstand van de Scheveningse haven en de zee gelokaliseerd is.
De thematiek van Op hoop van zegen zit ook diep geworteld in de Scheveningse volksziel. Het is ook om die reden dat vanaf januari 2016 voorstellingen komen waarin een hoofdrol voor de zee is weggelegd.

Maar goed, laat ik teruggaan naar gisteravond, naar de voorstelling.

Voor mij persoonlijk gold dat ik vooral in het eerste deel wat moeite had om er helemaal bij te blijven. Dat lag vooral aan mezelf - vermoeidheid van de afgelopen dagen - maar mogelijk ook door de in rap tempo wisselende en niet altijd goed verstaanbare dialogen.
Maar vooral vanaf de scène waarin Kniertje haar verjaardag viert en zoon Geert in aanvaring komt met zijn werkgever, was ik klaarwakker en bleef de hele verdere voorstelling op het puntje van mijn stoel zitten.

De titel van het stuk, Op hoop van zegen, is tevens de - naar blijken zal zeer toepasselijke - naam van een vissersboot. De centrale rol in het stuk is weggelegd voor Kniertje (Geert de Jong), een vissersweduwe die haar man en twee van haar zonen heeft verloren aan de zee. Zij voorziet in haar meest elementaire levensbehoeften door te werken voor reder Bos (geweldig gespeeld door Bob Schwarze).

Met een lach en een traan: Geert de Jong, Jessie Wilms en Hugo Maerten

Laatstgenoemde komt met het voorstel om haar twee nog levende zonen, Geert en Barend, te laten meevaren met de Op hoop van zegen. Bos heeft daar voor zijn eigen rederij hoge verwachtingen van, maar ook voor Kniertje levert dat meer inkomen op. 

Geert wil wel, hij is een echte vissersjongen, groot en sterk en met socialistische sympathieën. Mede daardoor krijgt hij hooglopende ruzie met zijn werkgever (naar aanleiding van een in diens oren 'fout' lied - de Marseillaise - dat op het verjaardagsfeest van Kniertje wordt gezongen) maar besluit uiteindelijk toch mee te gaan. 

De jongste zoon, Barend, is echter doodsbang voor de zee en weigert aan boord te gaan, zeker nadat hij heeft gehoord dat de boot absoluut niet zeewaardig is ('de vaten drijven in het vooronder'). 

Kniertje echter wil van geen wijken weten, een visser heeft geen keus en moet zijn angst overwinnen. 'De mens wikt maar God beslist'. De sterke arm van de politie is nodig om Barend alsnog aan boord te slepen. 

Zijn vrees - en dat van de achterblijvende vrouwen - wordt echter bewaarheid: na enkele weken bereikt het bericht reder Bo dat het lot meedogenloos heeft toegeslagen. Het schip is gedurende de ongekend zware herfststorm gezonken, de bemanning inclusief Barend en Geert zijn verdronken. 'De zee geeft, de zee neemt. De vis wordt duur betaald'. Kniertje en de andere vrouwen blijven achter, balancerend tussen berusting en verzet.

Het was een geweldige voorstelling dat, ondanks het zware thema, genoeg ruimte liet voor humor. Zoals de suggestie van hevige storm bij het open- en dichtdoen van de (onzichtbare) deur van Kniertjes nederige woning.

Maar er is ook herkenning: het gaat om mensen die leefden in een tijd dat het geloof een veel grotere, in ieder geval veel levensbepalender rol speelde dan tegenwoordig. Dat er geleefd werd met het besef dat er een macht is die boven ons staat en alles bestiert, Van daaruit ontstond berusting, hoe verschrikkelijk het lot ook was dat je overkwam. Dat was de instelling van een gehele gemeenschap en vandaar ook de sociale druk op personen die tegen dat lot in opstand kwamen (zoals Geert) of degenen die tegen hun wil in gedwongen werden iets te doen (zoals Barend). Elk personage in het stuk gaat daar op zijn of haar manier mee om.

De theaterfoto's bij dit stuk zijn gemaakt door Leo van Velzen

Maar worden we zelfs tegenwoordig niet - in meer of mindere mate - gedwongen om te leven en te handelen binnen sociaal aanvaardbare structuren en door mensen (inclusief onszelf) gecreeërde omstandigheden? En wat houdt ons tegenwoordig staande, ondanks - mondiale maar vooral persoonlijke - tegenslagen?

In die zin geeft zo'n 'ouderwets' stuk als Op hoop van zegen ons anno 2015 nog steeds stof tot reflectie. Er is nog veel en veel meer te vertellen over Op hoop van zegen en de vele andere activiteiten en voorstellingen in het kader van hetHeijermans Festival, daartoe verwijs ik graag naar de website en de brochures die onder redactie van sportvriendin Eveline van Leeuwen (marketing en publiciteit De Appel) tot stand zijn gekomen.